Wstęp

Stres i jego wpływ na zdrowie psychiczne oraz fizyczne to jeden z najbardziej istotnych obszarów badań w dziedzinie psychologii zdrowia. Badania wskazują, że stres ma znaczący wpływ na rozwój zaburzeń psychicznych, problemów w zachowaniu oraz trudności adaptacyjnych. Szczególnie niebezpieczny jest stres chroniczny, który może prowadzić do poważnych chorób psychosomatycznych, takich jak wrzody żołądka, problemy z układem krążenia, alergie, astma i migreny.

Ponadto, stresujące sytuacje życiowe mogą mieć negatywny wpływ na zdrowe nawyki, zwiększając ryzyko niezdrowych zachowań, takich jak palenie, nadmierne spożywanie alkoholu, niezdrowe odżywianie czy problemy ze snem. Te negatywne nawyki mogą przerodzić się w nałogi i zachowania autodestrukcyjne.

Z drugiej strony, psychologia zdrowia podkreśla, że całkowite uniknięcie stresu nie jest możliwe ani pożądane. Stres może również pełnić funkcję mobilizującą, pomagając w adaptacji do nowych sytuacji, opanowaniu wymagań rzeczywistości zewnętrznej oraz może być źródłem rozwoju osobistego.

W kontekście radzenia sobie ze stresem, psychologia zdrowia skupia się na strategiach, które mogą stanowić źródło trudności, ale również oferują możliwości ochrony przed destrukcyjnym działaniem stresu. Badania koncentrują się na identyfikacji źródeł wsparcia i ochrony, które mogą pomóc w zarządzaniu trudnymi wydarzeniami życiowymi, z osobistymi zasobami radzenia sobie jako kluczowym elementem.

Teoria poznawczo-fenomenologiczna, transakcyjna teorii stresu i radzenia sobie, opracowana przez R.S. Lazarusa, jest uznawana za jedną z najbardziej wpływowych koncepcji w tej dziedzinie. Omówienie tej teorii, w kontekście szerokiego spektrum badań nad stresem, podkreśla znaczenie zrozumienia różnorodnych aspektów stresu i metod jego zarządzania.

Zarys historycznej perspektywy badań i konceptualizacji stresu.

Rozwój naukowego zainteresowania stresorem obejmuje szereg dyscyplin, takich jak socjologia, antropologia, psychologia, endokrynologia oraz ogólnie pojęta medycyna, co podkreśla jego wielowymiarowy charakter. W historii badań nad stresem wyróżnić można dwa fundamentalne podejścia: biologiczne, oparte na odkryciach fizjologii i endokrynologii, oraz psychospołeczne, analizujące wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na jednostkę. Te dwa kierunki dostarczają cennych wglądów w mechanizmy stresu, choć nie udało się jeszcze stworzyć spójnej teorii, która w pełni integrowałaby aspekty fizjologiczne i psychologiczne reakcji na stres.

Tradycja biologiczna w badaniach nad stresem

Badania nad stresem w tradycji biologicznej rozpoczęły się od prac Waltera B. Cannona, który w 1936 roku opublikował swoje obserwacje dotyczące „stanu gotowości” organizmu, reagującego na sytuacje stresowe. Cannon zauważył, że w odpowiedzi na zagrożenie, organizm mobilizuje się, zwiększając wydzielanie adrenaliny i aktywując układ sympatyczny. Skutkuje to serią adaptacyjnych zmian fizjologicznych, takich jak przyspieszenie pracy serca, zwiększenie przepływu krwi do mięśni oraz przyspieszenie oddechu, co przygotowuje organizm do działania – ucieczki lub walki. Te procesy mają kluczowe znaczenie dla przetrwania, umożliwiając organizmowi szybką reakcję na zagrożenie.

Hans Selye, kontynuując badania nad stresem, wprowadził pojęcie ogólnego zespołu adaptacyjnego (G.A.S.), opisującego jak organizm reaguje na stresory za pomocą trzech etapów: reakcji alarmowej, oporu i wyczerpania.
– Reakcja alarmowa to pierwsza faza odpowiedzi na stresor, charakteryzująca się mobilizacją sił organizmu do walki ze źródłem stresu. W tym czasie obserwuje się szereg zmian fizjologicznych, takich jak spadek ciśnienia krwi czy obniżenie temperatury ciała, które są przygotowaniem do dalszej aktywnej odpowiedzi.
– Stadium odporności to etap, w którym organizm dostosowuje się do stresora i stara się przywrócić homeostazę. Mimo ciągłego działania stresora, organizm wykazuje zwiększoną odporność na jego negatywne skutki.
– Stadium wyczerpania następuje, gdy stres jest zbyt intensywny lub długotrwały, przekraczając zdolności adaptacyjne organizmu. W tym stanie dochodzi do degradacji funkcji fizjologicznych i psychicznych, co może prowadzić do poważnych zaburzeń zdrowia, a nawet śmierci.

Selye zwrócił uwagę na dystres (stres negatywny) i eustres (stres pozytywny), różnicując stres na podstawie jego wpływu na organizm. Dystres jest szkodliwą formą stresu, która przyczynia się do rozwoju chorób, natomiast eustres może działać motywująco i przyczyniać się do rozwoju osobistego.

John Mason, kwestionując niespecyficzność modelu Selyego, wskazał, że różne stresory mogą wywoływać różne wzorce reakcji endokrynnych. Jego badania wykazały, że reakcje fizjologiczne są zależne od rodzaju stresora, co sugeruje większą złożoność mechanizmów stresowych niż wcześniej zakładano.

W kontekście sympatykomimetycznych stresorów, badacze zauważyli, że niektóre bodźce mogą wywołać reakcję stresową niezależnie od indywidualnej oceny sytuacji przez osobę. Są to zazwyczaj ekstremalne warunki fizyczne lub substancje chemiczne, które bezpośrednio wpływają na fizjologię organizmu.

Rozumienie stresu ewoluowało od uznania go za jednolitą reakcję organizmu na zagrożenia, do bardziej złożonego podejścia, uwzględniającego różnorodność stresorów i indywidualne różnice w reakcjach na stres. To przesunięcie paradigmatyczne podkreśla znaczenie integracji biologicznych, psychologicznych i społecznych aspektów stresu w celu pełniejszego zrozumienia tego zjawiska.

Tradycja psychospołeczna w badaniach nad stresem

Tradycja psychospołeczna w badaniach nad stresem zyskała na znaczeniu wraz z obserwacją skutków II wojny światowej na psychikę żołnierzy. Badacze tacy jak Grinker i Spigel zauważyli, że trudności w adaptacji oraz zaburzenia psychiczne i fizjologiczne nie wynikają tylko z uszkodzeń fizycznych, ale także z intensywnego stresu związanego z warunkami walki. Stres rozumiany był tutaj jako suma czynników wpływających na człowieka w trudnych sytuacjach, takich jak zagrożenie życia czy izolacja.

W psychologii, zainteresowanie stresem rozwijało się na dwóch płaszczyznach. Psychologia kliniczna i psychiatria skupiały się na lęku jako na źródle nieprzystosowawczych reakcji na stres. Uważano, że silny lub przewlekły stres może prowadzić do zaburzeń psychicznych, zwłaszcza u osób o niskiej odporności. Przyjmowano, że źródła stresu leżą głównie w konfliktach wewnętrznych, a nie w czynnikach zewnętrznych.

Badania eksperymentalne w latach 50. i 60. XX wieku skupiały się na wpływie stresu na wykonywanie zadań przez zdrowe osoby. Wyniki tych badań były jednak niejednoznaczne, pokazując, że stres może zarówno pogarszać, jak i poprawiać efektywność działania. Wskazywało to na złożoność reakcji na stres i trudności w jednoznacznym określeniu wpływu czynników stresowych.

Badania laboratoryjne, modelujące stres w warunkach kontrolowanych, okazały się niewystarczające do pełnego zrozumienia zjawiska. Nie uwzględniały różnic indywidualnych ani subiektywnej oceny sytuacji stresowych, co ograniczało ich użyteczność w wyjaśnianiu, jak stres wpływa na zdrowie czy funkcjonowanie społeczne.

Ważnym momentem dla psychospołecznej koncepcji stresu było wprowadzenie przez Lazarusa pojęcia oceny poznawczej, które uwypukliło rolę subiektywnego znaczenia przywiązywanego do zdarzeń jako kluczowego elementu doświadczenia stresu. Stres zaczął być postrzegany jako transakcja między osobą a jej otoczeniem, zależna od oceny sytuacji jako zagrażającej lub stanowiącej wyzwanie.

Polska konceptualizacja stresu, reprezentowana przez prace Tomaszewskiego, podkreślała stres jako sytuację trudną, powodującą rozbieżność między potrzebami a możliwościami ich zaspokojenia. Rozróżnienie na sytuacje deprywacyjne, przeciążające i zagrażające pozwalało na głębsze zrozumienie mechanizmów stresu.

Nowe podejście do badania stresu psychologicznego, oparte na paradygmacie poznawczo-fenomenologicznym, odchodziło od uproszczonych modeli badań fizjologicznych na rzecz głębszego zrozumienia interakcji między człowiekiem a jego otoczeniem, podkreślając znaczenie subiektywnej interpretacji i indywidualnych strategii radzenia sobie ze stresem. To podejście podkreśla, że stres jest nie tyle właściwością zewnętrznych zdarzeń, ile rezultatem indywidualnej oceny sytuacji i jej wpływu na własne cele, wartości i poczucie dobrostanu.

Stres w ujęciu transakcyjnym

Współczesne rozumienie stresu opiera się na koncepcji transakcyjnej, która została szczegółowo opracowana przez Richarda Lazarusa i jego współpracowników. Ten model podkreśla dynamiczną i wzajemną interakcję między jednostką a otoczeniem, uznając, że to nie wydarzenia same w sobie są stresujące, ale sposób, w jaki są one interpretowane i przetwarzane przez osobę. W tym kontekście, transakcja nie oznacza jednokierunkowego wpływu, ale skomplikowany proces wzajemnych oddziaływań, które są podatne na ciągłe zmiany i reinterpretacje.

Ocena poznawcza jest pierwszym kluczowym elementem tego modelu. Odnosi się ona do procesu, w ramach którego jednostka ocenia napotkane sytuacje jako znaczące dla jej dobrostanu. Ocena ta jest podzielona na dwie główne fazy: pierwotną i wtórną. Ocena pierwotna dotyczy bezpośredniej interpretacji sytuacji jako pozytywnej, neutralnej lub negatywnej (stresującej). W tej fazie rozstrzyga się, czy dana sytuacja stanowi wyzwanie, zagrożenie, czy stratę dla jednostki. Ocena wtórna odnosi się do oceny własnych zasobów i możliwości radzenia sobie z potencjalnym stresorem. W tej fazie osoba zastanawia się, czy dysponuje odpowiednimi strategiami i zasobami, aby poradzić sobie ze stresującą sytuacją.

Radzenie sobie to drugi kluczowy element modelu transakcyjnego. Odnosi się ono do konkretnych działań lub strategii psychologicznych, które jednostka podejmuje w celu zarządzania, minimalizowania lub unikania negatywnych skutków stresu. Strategie radzenia sobie mogą być skoncentrowane na problemie (np. zmiana sytuacji stresowej lub własnego zachowania w celu rozwiązania problemu) lub na emocjach (np. próba złagodzenia negatywnych emocji związanych ze stresem bez bezpośredniego rozwiązywania problemu).

W modelu transakcyjnym stres jest postrzegany jako wynik dynamicznej interakcji między oceną poznawczą a radzeniem sobie, gdzie kluczową rolę odgrywa subiektywna interpretacja sytuacji przez jednostkę. Ta perspektywa podkreśla, że reakcje na stres są wysoce indywidualne i zależne od wielu czynników, w tym od osobistych przekonań, wcześniejszych doświadczeń i dostępnych zasobów.

Koncepcja transakcyjna stresu wniosła istotny wkład w zrozumienie złożonych mechanizmów stresu i radzenia sobie, oferując bardziej zniuansowane podejście niż tradycyjne modele. Uwzględnia ona bogactwo ludzkich doświadczeń i podkreśla znaczenie subiektywnej oceny w procesie doświadczania stresu, umożliwiając tym samym lepsze zrozumienie indywidualnych różnic w reakcjach na podobne wydarzenia życiowe.

Procesy poznawcze w stresie i radzeniu sobie z nim

W analizie zjawiska stresu, niezwykle istotna jest ocena poznawcza, która stanowi mechanizm, dzięki któremu jednostka przypisuje znaczenie swoim interakcjom z otoczeniem. Proces ten składa się z dwóch kluczowych etapów: oceny pierwotnej i wtórnej, które razem determinują, jak osoba postrzega daną sytuację i jakie strategie radzenia sobie podejmie.

Początkowy etap, znany jako ocena pierwotna, dotyczy wstępnej analizy sytuacji pod kątem jej istotności dla osobistych celów lub wartości jednostki. W tym kontekście, transakcje z otoczeniem mogą być klasyfikowane jako nieistotne, korzystne lub stresujące. W przypadku postrzegania sytuacji jako korzystnej, jednostka może dążyć do jej utrzymania lub intensyfikacji. Natomiast w sytuacjach uznawanych za stresujące, pojawia się potrzeba podjęcia działań zmierzających do zmniejszenia dyskomfortu.

Ocena wtórna jest procesem, w którym jednostka ocenia swoje możliwości radzenia sobie ze stresującą sytuacją. Dotyczy to rozważenia różnorodnych strategii i zasobów, takich jak zmiana kontekstu sytuacji, poszukiwanie dodatkowych informacji, mobilizacja wsparcia społecznego, czy też zastosowanie technik relaksacyjnych. Ważne jest, że ocena wtórna nie tylko dotyczy możliwości zmiany sytuacji, ale również własnej adaptacji do niej.

Ważnym aspektem jest to, że procesy te często przebiegają na poziomie półświadomym lub nieświadomym, kierując się wcześniej nabytymi doświadczeniami i ugruntowanymi przekonaniami. Decydują one o odczuwaniu stresu, jego intensywności oraz wyborze metod radzenia sobie. Zasoby, na które jednostka może się opierać w tym kontekście, obejmują doświadczenie życiowe, przekonania o własnej skuteczności, dostępność wsparcia społecznego, a także fizyczne i psychiczne rezerwy sił.

Transakcje z otoczeniem uznane za stresujące są tymi, które implikują potencjalną szkodę, zagrożenie, lub wyzwanie dla jednostki. Charakter tych transakcji oraz towarzyszące im emocje są kluczowe dla odczuwanego stresu. Na przykład, sytuacje uznane za zagrożenie mogą wywoływać lęk, podczas gdy wyzwania mogą budzić poczucie ekscytacji i motywację do działania.

Podsumowując, doświadczenie stresu jest złożonym procesem, w którym centralną rolę odgrywa subiektywna ocena sytuacji przez jednostkę. To, jak osoba interpretuje i reaguje na otoczenie, decyduje o charakterze i skali doświadczanego stresu. Zrozumienie tych procesów poznawczych jest kluczowe dla efektywnego radzenia sobie ze stresem i promowania zdrowia psychicznego.

Proces radzenia sobie ze stresem

W przedstawionej przez R.S. Lazarusa teorii stresu psychologicznego, radzenie sobie jest rozumiane jako zestaw strategii poznawczych i behawioralnych, które jednostka stosuje w obliczu wyzwań zewnętrznych bądź wewnętrznych, uznawanych za wykraczające poza jej zasoby adaptacyjne (Folkman i wsp., 1986; Folkman, Bernstein, Lazarus, 1987). Celem tych strategii jest zmniejszenie, tolerowanie lub opanowanie tych wyzwań. Dynamika tych strategii jest ściśle związana z bieżącą oceną sytuacji oraz dostosowywaniem się do ewoluującej dynamiki interakcji osoby ze środowiskiem. Kluczowym założeniem jest, że proces radzenia sobie aktywuje się wtedy, gdy standardowe metody adaptacyjne okazują się niewystarczające w obliczu stresu, wymagając od jednostki nadzwyczajnych wysiłków.

Radzenie sobie jest procesem uwzględniającym dynamikę myślenia, emocji i działań jednostki w danej sytuacji stresowej, co odzwierciedla zmieniające się okoliczności zdarzenia oraz modyfikacje wynikające z działalności poznawczej i behawioralnej osoby. Procesualna natura radzenia sobie podkreśla, że działania podejmowane przez osobę adaptują się w czasie, reagując na zmieniające się warunki sytuacyjne. W ten sposób, proces radzenia sobie ukazuje jego ewolucję w dłuższej perspektywie czasowej.

Radzenie sobie zawsze rozgrywa się w kontekście indywidualnych cech osoby oraz specyfiki sytuacji. To oznacza, że wybór strategii radzenia sobie jest kształtowany przez charakterystykę danej sytuacji stresowej oraz przez osobiste zasoby i ograniczenia jednostki. W ten sposób, zarówno charakterystyka sytuacji, jak i indywidualne predyspozycje wpływają na proces radzenia sobie, podkreślając jego złożoność i indywidualnie zmienny charakter.

Funkcje procesu radzenia sobie ze stresem

Osoba angażująca się w sytuacje stresową aktywnie dąży do modyfikacji niekorzystnych warunków oraz do zarządzania trudnymi, często intensywnymi emocjami, które towarzyszą tej sytuacji. W literaturze naukowej istnieje konsensus, że strategie radzenia sobie pełnią dwie kluczowe role (Lazarus, Folkman, 1984; Fleming, Baum, Singer, 1984; McCrae, Costa, 1986):
a) modulację emocji stresowych, czyli łagodzenie emocjonalnego napięcia – strategię tę określa się mianem skupionej na emocjach;
b) adaptację do stresującego kontekstu poprzez modyfikację sytuacji lub środowiska, co skierowane jest na rozwiązanie problemu – strategię tę określa się jako skupioną na problemie.

Analizy wykazały, że efektywne strategie radzenia sobie często łączą te dwa aspekty, zarówno łagodzenie emocji, jak i działania na rzecz zmiany sytuacji. Skuteczne radzenie sobie może wymagać zarówno regulacji własnych emocji, na przykład poprzez unikanie czy negację, jak i aktywnych działań mających na celu przekształcenie sytuacji stresowej w korzystną. Czasami jednak te dwie funkcje mogą wchodzić ze sobą w konflikt, jak na przykład, gdy skupienie na własnych emocjach przeszkadza w rozwiązywaniu problemu i adaptacji.

Kluczowe dla procesu radzenia sobie jest osobiste znaczenie przywiązywane do sytuacji stresowej, które jest kształtowane przez oceny poznawcze, zmienne warunki zewnętrzne oraz strategie zaradcze osoby. To one decydują o dominującej funkcji radzenia sobie i dynamice zmian między regulacją emocji a rozwiązywaniem problemów. Sytuacje oceniane jako zagrożenie, wywołujące silne negatywne emocje, skłaniają do większego skupienia na regulacji emocjonalnej niż na rozwiązywaniu problemów, szczególnie gdy osoba ocenia swoje zasoby zaradcze jako niewystarczające lub sytuację jako niepodlegającą kontroli.

W kontrast, sytuacje interpretowane jako wyzwanie mogą wywoływać zarówno pozytywne emocje, jak radość czy entuzjazm, jak i negatywne, lecz o mniejszej intensywności. W takich przypadkach, osoba może mniej skupiać się na regulacji negatywnych emocji, a bardziej na aktywnym rozwiązywaniu problemów. Pozytywna ocena własnych działań wzmacnia postrzeganie sytuacji jako wyzwania, sprzyjając dalszym próbom rozwiązywania problemów, podczas gdy niepowodzenia mogą nasilać percepcję zagrożenia i pogłębiać negatywne stany emocjonalne, skłaniając do większego skupienia na regulacji emocji.

Strategie wykorzystywane w procesie radzenia sobie ze stresem

W procesie radzenia sobie z wyzwaniami stresowymi osoby angażują się w działania i procesy myślowe mające na celu zarządzanie trudnymi warunkami oraz regulację intensywnych emocji. Te działania mogą obejmować szeroki zakres zachowań, od wyrażania złości, poprzez poszukiwanie wsparcia, aż po medytację czy unikanie. Te rozmaite techniki radzenia sobie mają na celu pomoc w adaptacji do sytuacji stresowej, a ich wybór zależy od kontekstu oraz indywidualnych preferencji.

Wśród strategii radzenia sobie wyodrębniono różne podejścia, w tym konfrontacyjne, dystansowanie się, samokontrolę, poszukiwanie wsparcia, akceptację odpowiedzialności, unikanie, planowanie rozwiązań problemów, i pozytywne przewartościowanie. Każda z tych strategii może być bardziej skuteczna w zależności od sytuacji oraz potrzeb osoby radzącej sobie ze stresem. Na przykład, strategie skoncentrowane na problemie, jak planowanie i konfrontacja, są używane do aktywnego rozwiązywania problemów, podczas gdy strategie skoncentrowane na emocjach, takie jak unikanie czy dystansowanie, służą regulacji negatywnych emocji.

Badania dowodzą, że wykorzystanie różnych strategii radzenia sobie zmienia się w zależności od kontekstu i charakteru stresu. Osoby mogą dostosowywać swoje podejście w trakcie trwania sytuacji stresowej, wybierając strategie najbardziej odpowiednie do aktualnych warunków i dostępnych zasobów. Elastyczność w radzeniu sobie, rozumiana jako zdolność do dostosowywania strategii do zmieniających się okoliczności, jest kluczowa dla skutecznego zarządzania stresem.

Współczesne badania podważają klasyczną psychoanalityczną koncepcję mechanizmów obronnych jako wyłącznie patologicznych. Obecnie uznaje się, że strategie obronne, takie jak przewartościowanie sytuacji czy unikanie, mogą być skutecznymi narzędziami radzenia sobie w zdrowy sposób, dopóki nie zastępują one aktywnego rozwiązywania problemów w sposób sztywny i automatyczny. Gdy strategie te stają się dominującą formą radzenia sobie, mogą prowadzić do problemów adaptacyjnych, takich jak nerwice czy uzależnienia.

Ostatecznie, skuteczność radzenia sobie ze stresem zależy od złożonej interakcji między indywidualnymi cechami osoby, jej zasobami, rodzajem i intensywnością stresu oraz dostępnymi strategiami radzenia sobie. Adaptacyjne radzenie sobie implikuje elastyczne stosowanie różnych strategii w zależności od sytuacji, co może przyczyniać się do lepszego przystosowania i rozwoju osobistego.

Determinanty procesu radzenia sobie ze stresem

Proces radzenia sobie ze stresem jest złożonym zjawiskiem, na które wpływają zarówno cechy sytuacyjne, jak i indywidualne cechy osobowości. Sytuacyjne aspekty, które mają wpływ na sposób, w jaki ludzie radzą sobie ze stresem, można podzielić na dwie kategorie: formalne i merytoryczne. Cechy formalne dotyczą ogólnych warunków sytuacji, takich jak jej niepewność, stopień potencjalnego zagrożenia, a także czas trwania i intensywność stresującego doświadczenia. Natomiast cechy merytoryczne koncentrują się na konkretnych aspektach sytuacji, takich jak rodzaj napotkanego problemu, dostępne umiejętności i zasoby, które mogą pomóc w jej rozwiązaniu, oraz wsparcie społeczne, które może być kluczowe w procesie radzenia sobie.

Z drugiej strony, w procesie radzenia sobie ze stresem ważną rolę odgrywają również czynniki osobowościowe, które obejmują motywacje, przekonania i emocje jednostki. Do kluczowych należą wartości życiowe, cele, a także przekonania dotyczące własnej wartości i możliwości kontroli nad własnym życiem. Elementy te kształtują sposób, w jaki ludzie interpretują sytuacje stresowe oraz wybierają strategie radzenia sobie. Style poznawcze, rozwój emocjonalny, inteligencja oraz umiejętności społeczne również wpływają na efektywność radzenia sobie ze stresem, wpływając na zdolność do przetwarzania informacji, podejmowania decyzji i nawiązywania interakcji z innymi.

Rozumienie tych determinant, zarówno sytuacyjnych, jak i osobowościowych, pozwala na głębsze zrozumienie procesu radzenia sobie ze stresem oraz na opracowanie bardziej skutecznych strategii wsparcia dla osób doświadczających trudności w radzeniu sobie z wyzwaniami życiowymi. Pozwala to także na indywidualne dostosowanie pomocy w oparciu o konkretne potrzeby i zasoby każdej osoby, co jest kluczowe w procesie wsparcia psychologicznego i terapii.

Rezultaty procesu radzenia sobie

Proces radzenia sobie ze stresem jest skomplikowaną interakcją między człowiekiem a jego otoczeniem, kształtowaną zarówno przez warunki zewnętrzne, jak i wewnętrzne predyspozycje jednostki. Lazarus i Folkman (1984) wyróżniają w tym kontekście czynniki sytuacyjne – zarówno o charakterze ogólnym, jak i szczegółowym – oraz determinanty osobowości, które razem wpływają na sposób, w jaki ludzie radzą sobie ze stresem.

Czynniki sytuacyjne dzielą się na formalne, takie jak natychmiastowość zagrożenia czy niepewność sytuacji, i merytoryczne, obejmujące konkretną naturę problemu, dostępne zasoby do jego rozwiązania oraz wsparcie społeczne. Z kolei determinanty osobowości to motywacje, przekonania i emocje jednostki, w tym wartości, cele, ogólne przekonania dotyczące kontroli nad życiem, a także umiejętności społeczne i poznawcze.

Rezultaty radzenia sobie ze stresem można rozpatrywać w perspektywie krótko- i długoterminowej. Efekty natychmiastowe są zróżnicowane i subiektywne, obejmując zarówno konkretną odpowiedź na stres, jak i towarzyszące jej emocje i zmiany fizjologiczne. Długoterminowe wyniki, takie jak morale, zdrowie fizyczne, funkcjonowanie społeczne i zdolność do zachowania zasobów na przyszłość, wskazują na adaptacyjne konsekwencje radzenia sobie z wieloma stresującymi zdarzeniami.

Skuteczność radzenia sobie manifestuje się poprzez zdolność do elastycznego dostosowywania strategii do zmieniających się warunków, co przekłada się na lepsze przystosowanie i ogólne dobrostan. Na przeciwległym biegunie znajduje się sztywność w procesach radzenia sobie, która może prowadzić do nieprzystosowania. Rozpoznawalne są również indywidualne style radzenia sobie, ściśle związane z cechami osobowości, takimi jak neurotyzm czy optymizm, które wpływają na preferowane strategie radzenia sobie w obliczu stresu.

W kontekście psychologii stresu, rozumienie tych złożonych procesów pozwala na lepsze dostosowanie interwencji wspierających do indywidualnych potrzeb i predyspozycji, co ma kluczowe znaczenie dla promowania zdrowia psychicznego i fizycznego.

Udział procesów radzenia sobie ze stresem w kształtowaniu zdrowia

Proces radzenia sobie ze stresem pełni kluczową rolę w determinowaniu wpływu stresu na zdrowie fizyczne i psychiczne jednostki. Zjawisko to, rozumiane jako pośrednik między stresującymi wydarzeniami a stanem zdrowia, podkreśla, że nie tylko natura i intensywność stresu, ale także indywidualne strategie radzenia sobie, mają istotny wpływ na nasze samopoczucie i ogólną kondycję.

Życie człowieka, rozumiane jako ciąg wydarzeń i stresujących transakcji, oraz podejmowane próby sprostania tym wyzwaniom, kumulują się w długofalowe efekty, które wpływają na nastrój, zdrowie, a także na kształtowanie się osobistych przekonań. Skuteczność radzenia sobie w jednych sytuacjach wpływa na postrzeganie i podejście do nowych wyzwań, tworząc cykl wpływający na zdrowie i jakość życia.

Warto zaznaczyć, że zrozumienie związku między stresorem a zdrowiem przez pryzmat radzenia sobie wymaga uwzględnienia perspektywy czasowej, co najlepiej realizowane jest za pomocą badań podłużnych. Te badania pozwalają na obserwację dynamiki związków między stosowanymi strategiami radzenia sobie a ich wpływem na zdrowie, co może ujawnić wzorce zarówno prozdrowotne, jak i antyzdrowotne.

Badania podłużne, choć cenne, są rzadko stosowane ze względu na ich złożoność, czasochłonność i trudności z utrzymaniem stałych grup badawczych. Częściej spotykane badania poprzeczne dostarczają natomiast jedynie momentalnego obrazu zależności między stresorem, strategiami radzenia sobie a stanem zdrowia.

Folkman, Lazarus i współpracownicy wskazują trzy główne ścieżki, przez które proces radzenia sobie może wpływać na zdrowie: wpływ na reakcje neurochemiczne organizmu, konsekwencje związane z używaniem substancji psychoaktywnych oraz negatywny wpływ niektórych form radzenia sobie, takich jak zaprzeczanie, na podejmowanie zdrowych działań zaradczych. Inni badacze, jak Depue, Monroe i Schachman, zwracają uwagę na znaczenie stałych wzorców oceny poznawczej zdarzeń stresowych w analizie tych zależności.

Rozumienie złożonych mechanizmów radzenia sobie ze stresem i ich wpływu na zdrowie jest kluczowe dla opracowania skutecznych strategii wsparcia zdrowia psychicznego i fizycznego.

Wpływ radzenia sobie ze stresem na zdrowie poprzez procesy fizjologiczne

Proces radzenia sobie ze stresem i jego wpływ na zdrowie nie może być rozpatrywany w oderwaniu od złożonych relacji między psychiką a ciałem. Jak wskazują Everly i Rosenfeld (1992), zjawiska psychologiczne i somatyczne są ze sobą ściśle powiązane, co oznacza, że każdy stan emocjonalny wywołuje równoległe odpowiedzi fizjologiczne. Interpretacje rzeczywistości, dokonywane przez ośrodkowy układ nerwowy, są przekazywane do układu limbicznego, co prowadzi do uruchomienia emocjonalnie zabarwionych reakcji fizjologicznych.

Emocje, będące reakcjami na bodźce psychospołeczne, wywołują określone wzorce behawioralne i neurochemiczne, które mają wpływ na gotowość do działania oraz zdolność do przystosowania się do zmieniających się okoliczności. Każda emocja, jak radość czy smutek, wiąże się z konkretnymi reakcjami organizmu, takimi jak aktywacja lub dezaktywacja układu autonomicznego czy hormonalnego, co bezpośrednio wpływa na stan zdrowia.

Holistyczne podejścia w medycynie, takie jak tradycyjna medycyna chińska, a także nowoczesne modele chorób stresu, uznają emocje za kluczowy element wpływający na zdrowie. Chroniczne lub intensywne reakcje emocjonalne, wsparte predyspozycjami biologicznymi, mogą prowadzić do chorobowych zmian w organizmie i wpływać na funkcjonowanie układu odpornościowego. Badania w dziedzinie psychoimmunologii koncentrują się na badaniu immunosupresyjnego wpływu stresu na organizm.

Radzenie sobie ze stresem przez podejmowanie świadomych wysiłków poznawczych i behawioralnych oferuje możliwość transformacji negatywnych emocji w reakcje mniej intensywne lub nawet pozytywne, co może mieć korzystny wpływ na zdrowie. Folkman i Lazarus podkreślają zwrotny charakter relacji między radzeniem sobie a emocjami, co wskazuje na ciągłą interakcję między nimi w procesie zarządzania stresem.

Konstruktywne i niekonstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem

Wiele badań skupia się na związku między strategiami radzenia sobie ze stresem a ich wpływem na zdrowie psychiczne i fizyczne. Analizowano korzyści zdrowotne określonych metod radzenia sobie, ich wpływ na stan zdrowia i symptomy psychologiczne oraz efektywność różnorodnych strategii w kontekście zróżnicowanych sytuacji stresowych. Szczególnie interesująca okazała się hipoteza odpowiedniości (goodness-of-fit), sugerująca, że skuteczność radzenia sobie ze stresem zależy od zgodności między oceną sytuacji stresowej a rzeczywistymi wyzwaniami, które niesie, oraz dopasowaniem strategii radzenia sobie do tych wymagań.

Moos i Schaefer (1993), analizując badania dotyczące wpływu strategii radzenia sobie na ogólny stan zdrowotny i psychospołeczny, zauważyli, że osoby aktywnie rozwiązujące problemy lepiej adaptowały się do stresu i wykazywały mniejsze symptomy depresji w porównaniu z tymi, które stosowały strategie unikowe. Strategie pozytywnego przewartościowania i aktywnego rozwiązywania problemów wiązały się z lepszym funkcjonowaniem w relacjach małżeńskich, zawodowych oraz większym poczuciem szczęścia.

Strategie takie jak pozytywne przewartościowanie i aktywne rozwiązywanie problemów są związane z lepszym stanem zdrowia, ponieważ nie tylko łagodzą negatywne emocje, ale także umożliwiają pojawienie się emocji pozytywnych. Te poznawcze metody radzenia sobie zmieniają ocenę sytuacji stresowej, co może przekształcić postrzegane zagrożenie w wyzwanie, prowadząc do przeżywania nadziei i entuzjazmu.

Badania Aldwin i Revenson (1987) wykazały, że strategie skoncentrowane na aktywnym rozwiązywaniu problemów miały efekt buforowy na symptomy depresyjne, niezależnie od postrzeganego poziomu stresu. Wynika z tego, że efektywne radzenie sobie, które zmniejsza czas trwania stresu, może mieć korzystny wpływ na zdrowie przez redukcję chronicznych reakcji psychofizjologicznych związanych ze stresem.

Strategie unikowe i konfrontacyjne, choć mogą przynosić tymczasową ulgę, w dłuższej perspektywie mogą prowadzić do nieprzystosowania i pogorszenia stanu zdrowia. Stąd ważne jest, aby strategie radzenia sobie były elastyczne i adekwatne do sytuacji, co zwiększa ich prozdrowotny potencjał.

Podsumowując, badania nad radzeniem sobie ze stresem i jego wpływem na zdrowie wskazują na znaczenie odpowiedniego dopasowania strategii radzenia sobie do konkretnej sytuacji stresowej. Elastyczność w stosowaniu różnych metod radzenia sobie, zdolność do pozytywnego przewartościowania sytuacji oraz aktywne rozwiązywanie problemów są kluczowe dla zachowania dobrego stanu zdrowia psychicznego i fizycznego.

Używanie środków odurzających jako sposób radzenia sobie ze stresem

Od dawna ludzkość korzysta z różnych substancji umożliwiających zmianę stanu emocjonalnego, by radzić sobie z trudnościami życiowymi. Współczesne społeczeństwo ma do dyspozycji szereg legalnych środków, takich jak alkohol, nikotyna, a także różnego rodzaju leki uspokajające i przeciwbólowe, które oddziałują na ośrodkowy układ nerwowy, zmieniając percepcję rzeczywistości i wpływając na kontrolę zachowań. Działanie tych substancji może prowadzić do zarówno obniżenia, jak i wzmożenia napięcia psychofizjologicznego, dając użytkownikom poczucie ulgi lub pobudzenia.

Motywacją do sięgania po środki odurzające jest ich zdolność do zmniejszania stresu, a oczekiwania społeczne wzmacniają gotowość do ich wykorzystywania. Jednak taka forma radzenia sobie z trudnościami życiowymi wiąże się z ryzykiem uzależnienia i może prowadzić do pogorszenia zdolności radzenia sobie w inny, bardziej konstruktywny sposób.

Strategie ucieczkowe, jak zażywanie substancji odurzających, mogą być krótkotrwałą metodą regulacji emocji, ale w dłuższej perspektywie prowadzą do szeregu negatywnych konsekwencji psychicznych, zdrowotnych i społecznych. Uzależnienie ogranicza repertuar strategii radzenia sobie, izoluje od rzeczywistości i utrwala negatywne wzorce zachowań.

Istnieją również inne formy ucieczkowych strategii radzenia sobie, takie jak nadmierne jedzenie, hazard, nadużywanie Internetu czy seks, które podobnie jak używki, służą unikaniu konfrontacji z rzeczywistością i własnymi emocjami. Te zachowania, mimo że mogą przynosić chwilową ulgę, na dłuższą metę prowadzą do problemów w funkcjonowaniu psychicznym i społecznym, takich jak zaburzenia odżywiania, uzależnienie od telewizji czy Internetu.

Podsumowując, choć substancje odurzające i inne ucieczkowe strategie radzenia sobie mogą oferować tymczasową ulgę w stresie, ich długotrwałe skutki są zwykle destrukcyjne, ograniczając zdolność do efektywnego przystosowania się i radzenia sobie z wyzwaniami życiowymi w zdrowy sposób. Ważne jest zatem poszukiwanie i rozwijanie bardziej konstruktywnych metod radzenia sobie ze stresem.

Choroba jako źródło nieadaptacyjnego radzenia sobie

Rozpatrywanie wpływu stresu na zdrowie wymaga uwzględnienia roli, jaką odgrywają strategie radzenia sobie. Proces radzenia sobie jest postrzegany jako mediator w relacji między stresem a zdrowiem psychicznym i fizycznym. Zasadniczo, stan zdrowia zależy nie tylko od natury wydarzeń stresowych, ich znaczenia i czasu trwania, ale również od działań podjętych w celu ich modyfikacji, co wiąże się z zastosowaniem różnorodnych strategii radzenia sobie.

Zależność między początkowym stanem zdrowia psychicznego a stosowaniem nieadaptacyjnych strategii radzenia sobie jest wzajemna. Na przykład, uzależnienie od substancji psychoaktywnych może negatywnie wpływać na zdolność do adaptacji i radzenia sobie z trudnościami. Badania, takie jak te prowadzone przez Aldwin i Revenson (1987), Folkman i Lazarusa (1988a), czy Coyna (1976) na temat depresji, wskazują na to, że osoby z depresją często stosują strategie radzenia sobie, które mogą prowadzić do pogłębienia ich stanu, takie jak unikanie kontaktów społecznych czy konfrontacja.

Nieefektywne radzenie sobie, szczególnie w kontekście depresji, jest związane nie tylko z jej pojawieniem się, ale również z rokowaniem dotyczącym remisji. Badania pokazują, że osoby z gorszym stanem zdrowia somatycznego, chronicznymi trudnościami i konfliktami rodzinnymi mają gorsze wyniki leczenia i mniejsze szanse na remisję. Podobnie, nawroty w uzależnieniach od substancji psychoaktywnych są często związane z doświadczaniem stresu i brakiem efektywnych strategii radzenia sobie.

Badania empiryczne potwierdzają, że wykorzystywanie nieefektywnych strategii radzenia sobie, takich jak unikanie czy zaprzeczanie, wiąże się z gorszym stanem zdrowia psychicznego. Na przykład, strategie ucieczki są związane z wyższym poziomem symptomów depresyjnych. Z kolei strategie skoncentrowane na rozwiązaniu problemu, jak aktywne rozwiązywanie problemów, są związane z lepszymi rezultatami adaptacyjnymi.

Strategie pozytywnego przewartościowania i aktywnego rozwiązywania problemów, poprzez zmianę postrzegania stresujących zdarzeń i promowanie pozytywnych emocji, mogą przyczyniać się do lepszego zdrowia psychicznego i somatycznego. Ich wpływ na zdrowie jest pośrednio związany z umiejętnością radzenia sobie z emocjami i wyzwaniami, co z kolei wpływa na ogólny stan zdrowia i jakość życia.

W kontekście radzenia sobie ze stresem, konieczne są dalsze badania, zwłaszcza te o charakterze podłużnym, aby lepiej zrozumieć wzajemne relacje między strategiami radzenia sobie, zdrowiem psychicznym i fizycznym oraz adaptacją do życia. Pozwoli to na opracowanie skuteczniejszych interwencji wspierających zdrowe strategie radzenia sobie i lepsze przystosowanie do wyzwań życiowych.

Osobowościowe uwarunkowania niekonstruktywnych wzorców radzenia sobie ze stresem

Ostatni aspekt dotyczący wpływu procesów radzenia sobie na zdrowie koncentruje się na stałych wzorcach oceny poznawczej, które są uznawane za istotny element kształtujący sposób reagowania emocjonalnego oraz wybór strategii radzenia sobie. Te wzorce oceny poznawczej mogą być związane z dyspozycjami osobowości, takimi jak negatywna emocjonalność i pozytywna emocjonalność, które odpowiadają cechom neurotyzmu i ekstrawersji w modelu wielkiej piątki osobowości. Osoby z wysokim poziomem negatywnej emocjonalności mogą być bardziej skłonne do percepcji sytuacji jako bardziej zagrażających i szkodliwych, co nie sprzyja postrzeganiu ich jako wyzwań. To z kolei może prowadzić do nasilenia prób kontroli nad zdarzeniami.

Badania pokazują, że negatywna emocjonalność może być czynnikiem, który zwiększa podatność na negatywne konsekwencje zdrowotne związane ze stresem, poprzez skłanianie do negatywnego oceniania codziennych doświadczeń, co sprzyja pojawianiu się emocji takich jak lęk i złość. Z kolei pozytywna emocjonalność może działać ochronnie, sprzyjając postrzeganiu zdarzeń jako mniej zagrażających i bardziej jako wyzwania, co może prowadzić do lepszego radzenia sobie ze stresem i lepszych wyników zdrowotnych.

Stałe wzorce oceny poznawczej i związane z nimi reakcje emocjonalne mogą wpływać na zdrowie nie tylko bezpośrednio, poprzez wpływ na reakcje fizjologiczne, ale także pośrednio, poprzez wpływ na wybór strategii radzenia sobie. Na przykład, osoby o wysokiej negatywnej emocjonalności mogą częściej stosować strategie unikowe lub konfrontacyjne, które mogą być mniej efektywne w długoterminowej adaptacji do stresu. W konsekwencji, mogą one doświadczać gorszych wyników zdrowotnych i mniejszego poczucia satysfakcji życiowej.

Zrozumienie roli stałych wzorców oceny poznawczej w procesie radzenia sobie ze stresem ma kluczowe znaczenie dla opracowywania interwencji mających na celu poprawę zdrowia psychicznego i fizycznego. Może to obejmować interwencje ukierunkowane na modyfikację negatywnych wzorców oceny poznawczej, rozwijanie umiejętności radzenia sobie skoncentrowanych na problemie oraz promowanie pozytywnego myślenia i pozytywnej emocjonalności. Takie podejście może przyczynić się do lepszego radzenia sobie ze stresem i, w konsekwencji, do lepszego stanu zdrowia i większego poczucia dobrostanu.

BIBLIOGRAFIA

Abrams D.B., Niaura R.S., Social learning theory of alcohol use and abuse, [in:] Blane H., Leonard K. (eds.), Psychological theories of drinking and alcoholism. New York: Guilford Press, 1987.

Ader R., Psychoneuroimmunologia. Nowiny Psychologiczne, 1990, 1-2, 141 – 150.

Aldwin C.M., Revenson T.A., Does coping help? A reexamination of relation between coping and mental health.. Journal of Personality and Social Psychology, 1987, 53, 337-348.

Ben-Porath Y.S., Tellegen A., A place for traits in stress research. Psychological Inquiry, 1990, 1, 1, 14-17.

Cekiera C., Toksykomanie. PWN, Warszawa 1985.

Cooper M.L., Russell M., George W.H., Coping, expectancies, and alcohol abuse: A test of social learning formulations. Journal of Abnormal Psychology, 1988, 97, 2, 218-230.

Costa P.T., McCrae R.R., Influence of ekstraversion and neuroticism on subiective well-being: Happy and unhappy people. Journal of Personality and Social Psychology, 1980, 38, 4, 668-678.

Coyne J.C., Depression and the responces to others. Journal of Abnormal Psychology, 1976, 85, 186-193.

Coyne J.C., Lazarus R.S., Cognitive style, stress perception, and coping, [in:] Kutash I.L., Schlesinger L.B. (eds.), Handbook on stress and anxiety. San Francisco: Jossey-Bass, 1980.

Czapiński J., Szczęście – złudzenie czy konieczność? [w:] Kofta M., Szustrowa T. (red.), Złudzenia, które pozwalają żyć. PWN, Warszawa 1991.

DeLongis A., Folkamn S., Lazarus R.S., The impact of daily stress on health and mood: Psychological and social resources as mediators.. Journal of Personality and Social Psychology, 1988, 54, 3, 486-495.

Everly G.S.(Jr.), Rosenfeld R., Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. PWN, Warszawa 1992.

Fleming R., Baum A., Singer J.E., Toward an integrative approach to the study of stress. Journal of Personality and Social Psychology, 1984, 46, 4, 939-949.

Folkman S., Personal control and stress and coping processes: A theoretical analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 1984, 46, 4, 839-852.

Folkman S., Coping across the life span: Theoretical issues, [in:] Cummings E.M., Greene A.L., Karraker K.H. (eds.), Life-span developmental psychology: Perspectives on stress and coping. Hillsdale, New Jersey, Lawrence Erlbaum Ass., 1991.

Folkman S., Bernstein L, Lazarus R.S., Stress processes and the misuse of drugs in older adults. Psychology and Aging, 1987, 2, 4, 366-374.

Folkman S., Lazarus R.S., An analysis of coping in a middle – aged community sample. Journal of Health and Social Behavior, 1980, 21, 219-239.

Folkman S., Lazarus R.S., If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. Journal of Personality and Social Psychology, 1985, 48, 1, 150-170.

Folkman S., Lazarus R.S., Coping as a mediator of emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 1988a, 54, 3, 466-475.

Folkman S., Lazarus R.S., The relationship between coping and emotion. Social Science of Medicine, 1988b, 26, 3, 309-317.

Folkman S., Lazarus R.S., Gruen R.J., DeLongis A., Appraisal, coping, health status, and psychological symptoms. Journal of Personality and Social Psychology, 1986, 50, 3, 571-579.

Folkman S., Lazarus R.S., Dunkel-Schetter C., DeLongis A., Gruen R.J., Dynamics of a stressful encounter: Cognitive appraisal, coping, and encounter outcomes. Journal of Personality and Social Psychology, 1986, 50, 5, 992-1003.

Folkman S., Schaefer C., Lazarus R.S., Cognitive processes as mediators of stress and coping, [in:] Hamilton V., Warbur- ton D.M. (eds.), Human stress and cognition: An information – processing approach. London: Wiley, 1979.

Frijda N.H., Prawa emocji. Nowiny Psychologiczne, 1989, 2, 24-49.

Grzegołowska-Klarkowska H.J., Mechanizmy obronne osobowości. PWN, Warszawa 1986.

Grzegołowska-Klarkowska H.J., Samoobrona przez samooszukiwanie się, [w:] Kofta M., Szustrowa T. (red.), Złudzenia, które pozwalają żyć. PWN, Warszawa 1991.

Heszen-Klemens I., Psychologia medyczna. Główne kierunki badań. Uniwersytet Śląski, Katowice 1983.

Heszen-Niejodek I., Radzenie sobie z konfrontacją stresową. Nowiny Psychologiczne, 1991, 1-2, s.13-26.

Heszen-Niejodek I., Coping style and coping effectiveness in somatic illnees. Katowice 1992 (praca nieopublikowana).

Heszen-Niejodek I., Coping style and coping with somatic illnees. Polish Psychological Bulletin, 1994, 25, 1, 3-13.

Jarosz M. (red.), Psychologia lekarska. PZWL, Warszawa 1978.

Johnson V.E., Od jutra nie piję. SPP PTP, Warszawa 1987.

Kitajew-Smyk L.A., Psychologia stresu. Ossolineum, Wroclaw 1989.

Krohne H., Coping with stress, [in:] Appley M., Trumbull R. (red.), Dynamics of stress, New York & London: Plenum Press, 1986.

Krohne H., Vigilance and cognitive avoidance as concepts in coping research, [in:] Krohne H. (ed.), Attention and avoidance. Hogrefe & Huber Publishers: Gottingen, 1993.

Kulczycki M., O tzw. nierozwiązywalnych problemach życiowych. Prace Psychologiczne, 1976, 5, 3 – 19.

Laux L., Weber H., Personal – centred coping research. European Journal of Personality, 1987, 1, 193-214.

Lazarus R.S., Psychological stress and the coping process. New York: McGraw-Hill, 1966.

Lazarus R.S., The stress and coping paradigm, [in:] Eisdorfer C., Cohen D., Kleinman A., Maxim P. (eds.), Models for clinical psychopathology. New York: Spectrum, 1981.

Lazarus R.S., Theory – based stress measurment. Psychological Inquiry, 1990, 1, 1, 3-13, 41-51.

Lazarus R.S., Folkman S., Coping and adaptation, [in:] Gentry W.D. (ed.), The handbook of behavioral medicine. New York: Guilford, 1984.

Lewicki A.(red.), Psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1978.

Logue A.W., The psychology of eating and drinking. New York: W.H.Freeman and Company, 1986.

Marlatt G.A., Stress as a determinant of excessive drinking and relapse, [in:] Pohrecky L., Brick J. (eds.), Stress and slcohol use. New York: Elsevier, 1983.

Marlatt G.A., Coping and substance abuse: Implications for research, prevention and treatment, [in:] Shiffman S., Wills T.A. (eds.), Coping and substance abuse. New York: Academic Press, 1985.

Marlatt G.A., Alcohol, the magic elixir: Stress, expectancy, and the transformation of emotional stress, [in:] Gottheil et al. (eds.), Stress and addiction. New York: Brunner/Mazel Inc., 1987.

Marlatt G.A. i in., Addictive behaviors: etiology and treatment. Annuel Review Psychological, 1988, 39, 223-252.

McCrae R.R., Costa P.T.(Jr.), Personality, coping, and coping effectiveness in an adult sample. Journal of Personality, 1986, 54, 2, 385-405.

McCrae R.R., Costa P.T.(Jr.), Adding Liebe und Arbeit: T Full – Five Factor Model and well-being. Personality and Social Psychology Bulletin, 1991, 17, 2, 227-232.

Mellibruda J., Mechanizmy uzależnienia. Świat Problemów, 1993, 9, 3 – 4.

Monti P.M., Abrams D.B., Kadden R.M., Cooney N.L., Psychologiczna terapia uzależnienia od alkoholu. IPZiT PTP, Warszawa 1994.

Moos R.H., Swindle R.W., Stressful life circumstances: Concepts and measures. Stress Medicine, 1990, 6, 171-178.

Moss R.H., Schaefer J.A., Coping resources and processes: Current concepts and measures, [in:] Goldberger L., Breznitz (eds.), Handbook of stress: Theoretical and clinical aspects, 2nd ed. The Free Press: New York, 1993.

Miller S.M., Monitoring and blunting: Validation of a questionnaire to asess styles of information seeking under threat. Journal of Personality and Social Psychology, 1987, 52, 345-353.

Miller S.M., Too see or not to see: Cognitive informational styles in the coping process, [in:] Rosenbaum M. (ed.), Learned resourcefullness: On coping skills, self regulation and adaptive bevavior. New York: Springer, 1990.

Miller S.M., Mangan C.F., Interacting effects of information and coping style in adapting to gyncologic stress: Should the doctor tell all? Journal of Personality and Social Psychology, 1983, 45, 223-236.

Monti P.M., Abrams D.B., Kadden R.M., Cooney N.L., Psychologiczna terapia uzależnienia od alko­holu. IPZiT PTP, Warszawa 1994.

Peele S., Doświadczenie uzależnienia. Nowiny Psychologiczne, 1987, 3, 61 – 87.

Reykowski J., Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego. PWN, Warszawa 1966.

Salomon G., Emocje, odporność i choroba. Nowiny Psychologiczne, 1990, 1-2, 117 – 126.

Scheier M.F., Carver Ch.S., Effects of optimism on psychological and physical well-being: Theoretical overview end empirical update. Cognitive Therapy and Research, 1992, 16, 2, 201-228.

Selye H., Stres życia. PZWL, Warszawa 1963.

Selye H., Stres okiełznany. PIW, Warszawa 1977.

Stasiakiewicz M., Zachowania obronne a zdrowie i twórczość, [w:] Sęk H. (red.), Twórczość i kompe­tencje życiowe a zdrowie psychiczne. Uniwersytet A.Mickiewicza, Poznań 1991.

Strelau J., Badania nad temperamentem. Teoria, diagnoza, zastosowania. Ossolineum, Wrocław 1992.

Taylor S.E., Psychologia zdrowia: nauka i praktyka. Nowiny Psychologiczne, 1992, 1, 37-56.

Tellegen A., Personality traits: Issues of definition, evidence and assessment, [in:] Cichetti D., Grove W. (eds.), Thinking cleary about psychology: Essays in honor of Paul Everett Meehl. Minneapolis: Univ. of Minnesota Press, 1991.

Terelak J.F., Stres psychologiczny. Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz 1995.

Tomaszewski T., Wstęp do psychologii. PWN, Warszawa 1963.

Tomaszewski T., Ślady i wzorce. WSziP, Warszawa 1984.

Vitaliano P.P., DeWolfe D.J., Maiuro R.D., Russo J., Katon W., Appraised changeability of a stressor as a modifier of the relationship between coping and depression: A test of the hypothesis of fit. Journal of Personality and Social Psychology, 1990, 59, 3, 582-589.

Vossel G., Stress conceptions in life event research: Towards a person – centred perspective. European Journal of Personality, 1987, 1, 123-140.

Watson D., On the dispositional nature of stress measures: Stable and nonspecific influences on self-reported hassles. Psychological Inquiry, 1990, 1, 1, 34-37.

Watson D., Clark L.A., Negative affectivity: The disposition to expirience aversive emotional states. Psychological Bulletin, 1984, 96, 234-254.